روش های تكثير و پرورش ماهيان گرمابی

روش های تکثیر :
انواع گونه های کپور ماهیان که در کشور تکثیر و پرورش داده می شوند عبارتند از:
۱- کپور معمولی common carp
۲- کپور نقره ای silver carp
۳- کپور سرگنده big head
۴- کپور علفخوار grass carp

فناوری تولید تخم و لارو ماهی
برای تهیه نوزاد کپور ماهیان روش های مختلفی در سراسر دنیا اعمال می شود که بسیاری از آن ها به صورت متد های ساده تغییر نایافته ای هستند که سال ها به کا ر گرفته می شوند ، در صورتی که فناوری های پیشرفته دیگری نیز هستند که می توانند نیاز به نوزاد کپور ماهیان را در سراسر دنیا تامین نمایند. روش هایی که برای تولید تخم کپور ماهیان اتخاذ میشوند به مزارع پرورش و یا کشور و نیز به اقتصاد سازمان تولید کننده آنها بستگی دارد.

فناوری تولید تخم کپور ماهیان به دو بخش تقسیم می شود:
۱- روش های گسترده
۲- روش های توسعه یافته

۱- روش های گسترده: که خود به انواعی تقسیم می شوند.

الف) تخم ریزی در استخر های بزرگ : نحوه تخم ریزی در استخرهای بزرگ در سراسر دنیا متداول و اصولا روش ساده برای تکثیر به شمار می آید ولی فقط برای استخرهای تازه ساخته شده و یا استخرهایی که از قبل خشک بوده و دارای بستری پوشیده از گیاه می باشند مناسب است. پس از آنکه استخر از آب پر شد ، وجود گیاهان داخل استخر محیط ایده آلی برای تخم ریزی ماهی به وجود می آورد.

استخر هایی که دارای گیاهان آبزی می باشند نیز برای تخم ریزی کپور ماهیان مناسب هستند. وقتی که آب گرم شد ، استخرها را آب گیری می کنند و مولدین را در آنها ذخیره می کنند. معمولا ۳-۲ نر با هر ماده در استخر نگهداری می شود.

معمولا تخم ریزی قبل از نیمه تابستان به طور موفقیت آمیز انجام می شود و پس از آن تکرار نمی شود. ولی تعيین مقدار تخمهای گذارده شده و همچنین میزان باروری آنها بسیار دشوار است. در نتیجه در صورت امکان باید از این روش جلوگیری کرد. ولی برای تهیه مقداری ذخیره با استفاده از امکانات ساده و یا موادی که بتوان تخم ها را ارزان بدست آورد، روش بالا مناسب است.

ب) تخم ریزی در استخرهای دوبیچ (دوبیش) کوچک : اساس روش عبارت از استفاده از تمام عوامل طبیعی لازم برای تخم ریزی کپور ماهیان در شرایط پرورش است. نظیر گرم شدن سریع آب با عمق کم (۱۸ تا ۲۰ درجه سانتی گراد) وجود گیاهان بزرگ در کف استخر برای تخم ریزی ، اکسیژن محلول کافی ، وجود هر دو جنس ماهی و غیره. استخر های کم عمق کوچک برای استفاده از فناوری دوبیش ضروری است.

بهترین نوع آن ۱۲۰ تا ۳۰۰ متر مکعب و عمقی برابر ۳۰ تا ۶۰ سانتی متر می باشد و در یک ناحیه حفاظت شده از مزرعه قرار گیرد. زمانیکه درجه حرارت آب روی ۱۸ تا ۲۰ درجه ثابت شد ، باید استخر را تمیز نمود ، علفها را برید و سپس با آب دارای اکسیژن کافی پر کرد تا حدی که عمق آب به ۲۵ تا ۳۰ سانتی متر برسد. سپس ماهیان مولد را به تعداد ۳-۲ ماده و ۵-۴ نر در آنها وارد نمود و بعد به تدریج سطح آب استخر را تا ۵۰ سانتی متر بالا آورد. ۲-۱ روز پس از ورود مولدین به استخر تخم ریزی آغاز می شود.

پس از تخم ریزی باید مولدین را از استخر خارج کرد تا تخم ها را از بین نبرند. برای این کار سطح آب را در استخرها پایین آورده و ماهیان را به بخش های عمیق تر استخر هدایت نموده با تور صید می کنند. سپس دوباره استخر را آب گیری می کنند تا حدی که آب روی تخم ها را بپوشاند. تخم ها به گیاهان استخر ها می چسبند و در عرض ۸-۴ روز تفریخ می یابند ۱۲-۱۰ روز پس از تفریخ وقتی که اندازه نوزادان به ۱۵-۱۲ میلی متر (کپور پشه ای) رسید، باید برای مرحله بعد آنها را به استخرهای بزرگتر منتقل کرد موفقیت در این روش چشمگیر است.

۲- روش های توسعه یافته : یکی از مشکلات عمده که در بهبود چگونگی تخم ریزی ماهیان حائز اهمیت است چسبندگی تخم های آنها می باشد.

از جمله روش هایی که برای کنترل و ایجاد امکان تخم ریزی به وجود آید که عبارتند از:

الف) ماهیان مولد را در فصل تخم ریزی از استخر ها صید و تخم ها و اسپرم ها را از ماهیان مولد خارج و با روش خشک بارور می کنند. تخم ها ضمن آن که به سطح مواد مناسب می چسبند دوره انکوباسیون خود را طی می نمایند. منتها استفاده از این روش می تواند تا حدی تخم های نوزادان را حفظ نماید.

ب) طبق تحقیقات انجام شده برای وادار کردن ماهی مولد به تخم ریزی از هورمون گنادوتروبین استفاده می شود.در اوایل برای تحریک به تخم ریزی از غده هیپوفیز استفاده می شود. به ماهیان مولد قبل از آنکه آنها را وارد استخر نمایند تا بطور طبیعی تخم ریزی نمایند، همرمون تزریق می کردند که فقط برای حصول اطمینان از تولید تخمهای بارور شده سالم به کار می رود.

ج) در این روش تخمها را از ماهیان مولد خارج و با روش خشک بارور می کنند.
تخم گیری از مولدین پس از تحریک آنها به تخم ریز از طریق تزریق هیپوفیز انجام می شود. در این روش هم تخم های بارور و هم نوزادان تازه از تخم درآمده در یک محیط کاملا کنترل شده و حفاظت شده به دست می آید. جهت از بین بردن چسبندگی تخمها ساده ترین و موثر ترین روش به کارگیری نمک های کاربامید دار بوده است که توسط پروفسور وی ناروویچ در لهستان ارائه شده است.

عملیات تولید تخم و لارو ماهیان در برخی از مزارع پرورش ماهیان گرمابی در استان های داخلی کشور به صورت محدودتر و اغلب جهت تامین نیاز مزرعه صورت می گیرد اما در سه استان شمالی کشور به علت وجود شرایط مساعد محیطی و آب و هوایی ، به صورت فعال و با توجیه کاملا اقتصادی و در مقیاس تجاری انجام می شود.

بچه ماهیان تولید شده در مزارع تکثیر که حدود اوزان آنها جهت شروع عملیات پرورش ۱۰۰-۳۰ گرم می باشد ، به وسیله ماشین های مجهز به کپسول اکسیژن و یا در کیسه های نایلونی ویژه حمل بچه ماهیان که شامل یک سوم آب و دو سوم اکسیژن می باشد ، به مزارع متقاضی حمل می شود.

روش های پرورش ماهيان گرمابی:
بهترین روش برای پرورش ماهیان گرمابی ، پرورش چند گونه ایست. چون در این روش از تمامی سطوح غذایی موجود در استخر استفاده می شود و هیچ کدام از سطوح غذایی داخل استخر بلا استفاده نمی ماند علاوه بر آن در پرورش چند گونه ای ماهیان اثرات متقابل مثبت تغذیه ای بر روی یکدیگر می گذرانند.

در پرورش ماهیان گرمابی بر خلاف پرورش ماهیان سردآبی ، پرورش تک گونه ای متداول نبوده و از نظر اقتصادی نیز به صرفه نیست، همچنین پرورش به صورت دوگونه ای نیز متداول نیست و در شرایط خاص منطقه ای توصیه می شود زیرا این روش پرورش چند گونه ای دارد. در هر صورت شرایط خاص منطقه ای که ماهیان به صورت دو گونه ای پرورش داده می شوند.

باید ترکیب گونه ها به صورتی باشد که با یکدیگر رقابت غذایی نداشته باشند. به همین علت پرورش ماهی کپور نقره ای با آمور، پرورش ماهی آمور با سرگنده می تواند صورت بگیرد ولی همانطور که قبلا گفته شد بهترین روش برای پرورش ماهیان گرمابی به خصوص در کشور ما روش پرورش چند گونه ای است.

ترکیب و تراکم کشت
ترکیب و تراکم گونه های ماهی در پرورش ماهیان گرمابی بستگی به استفاده از هواده و یا عدم استفاده از آن و همچنین شرایط منطقه ای مزارع پرورش ماهی دارد ولی به طور کلی ترکیب و تراکم ذیل از طرف معاونت تکثیر و پرورش دهندگان ماهی توصیه می شود.

الف-استخر های پرورش ماهی فاقد هوادهی
تراکم ماهی در هکتار برابر ۳/۵ تا ۴ هزار قطعه
۱- ماهی کپور نقره ای ۶۰-۵۰ درصد
۲- ماهی کپور ۲۵-۲۰ درصد
۳- ماهی آمور ۲۰-۱۵ درصد
۴- ماهی سرگنده ۱۰- ۵ درصد

علاوه بر این ، حدود ده درصد تلفات دوره پرورش در نظر گرفته می شود که در زمان کشت بچه ماهی باید به استخر اضافه گردد. با توجه به شرایط منطقه از نظر مدت زمان پرورش، دسترسی یا عدم دسترسی به غذای دستی ارزان ، زیاد بودن و یا کم بودن گیاهان استخر و همچنین دسترسی به علوفه ارزان ، ترکیب گونه ای کپور نقره ای ، کپور و آمور می تواند تا ده درصد افزایش یا کاهش یابد.

ب- استخرهای پرورش ماهی با هوادهی :

۱.ماهی کپور نقره ای ۵۵-۵۰ درصد
۲.ماهی کپور ۲۵-۲۰ درصد
۳.ماهی آمور ۲۰-۱۵ درصد
۴.ماهی سرگنده ۱۰-۵ درصد
دراین مورد نیز ترکیب گونه ها می توانذ تا ده درصد کاهش و یا افزایش یابد.

روش انتخاب گونه های اصلی در پرورش
این روش یکی از روش هایی است که در بعضی از کشورهای دنیا برای پرورش ماهیان گرمابی به کار برده می شود. در این روش با توجه به شرایط و امکانات موجوددر منطقه یکی از گونه ها به عنوان گونه اصلی انتخاب شده و بقیه ماهیان به صورت ماهیان جنبی همراه با آن پرورش داده می شوند. به عنوان مثال اگر در منطقه ای ضایعات کشاورزی محصولاتی مثل گندم ، جو، ذرت فراوان و ارزان قیمت باشد می توان در آن منطقه اقدام به پرورش ماهی کپور به عنوان ماهی اصلی و بقیه ماهیان به صورت جنبی نمود و یا اینکه شرایط آب و هوایی منطقه و تعداد روزهای آفتابی و طول روز به حدی کم است که نمی توان با باروری استخر را در آن انتظار داشت. با در نظر گرفتن فضای مورد نیاز برای تغذیه ماهی کپور، می توان اقدام به پرورش آن به گونه اصلی نمود. در مناطقی که کود حیوانی فراوان و ارزان قیمت در اختیار بوده و طول مدت روز و تعداد روزهای آفتابی در طول زمان پرورش زیاد است و باروری طبیعی استخر به نحو مطلوب صورت می گیرد می توان از ماهی کپور نقره ای بعنوان گونه اصلی و سایر ماهیان به عنوان ماهی جنبی استفاده کرد.

در مناطقی که استخرهای پرورش ماهی پوشیده از علف و گیاهان آبزی فراوان میشود و علوفه کاری در منطقه زیاد و ارزان است می توان اقدام به پرورش ماهی آمور به عنوان ماهی اصلی نمود. در شرایط کشور ما از بین سه گونه ماهی فوق که می توانند به عنوان ماهی اصلی پرورش انتخاب شوند در بعضی از مناطق می توان از ماهی کپور به عنوان ماهی اصلی استفاده نمود. شرایط برای انتخاب ماهی آمور به عنوان گونه اصلی مناسب نبوده و مقرون به صرفه نیست.

ماهی کپور به عنوان ماهی اصلی
مشاهدات نشان می دهد که با افزایش باروری استخر، تعداد ماهیان کپور نقره ای و سرگنده افزوده می شود ولی تعداد ماهیان علفخوار ثابت می ماند و برای ماهیان جنبی یا ثانویه تلفات در نظر گرفته نمی شود. همچنین محصول ماهیان جانبی کمی بیشتر از ماهی اصلی است. ضریب تبدیل غذایی به این معنی است که چه مقدار غذا باید مصرف شود تا ماهی کپور یک کیلو افزایش وزن پیدا کند.

بنابراین برای محاسبه میزان غذای لازم برای رسیدن به محصول برنامه ریزی شده ماهی کپور باید وزن محصول یا بازده خالص هر گونه ماهی از تفاوت وزن اولیه آن هنگام رها کردن در استخر با وزن نهایی آن به دست می آید. برای مثال اگر ۶۰۰ قطعه ماهی کپور ۱۰۰ گرمی در استخر رها شده باشد ، وزن اولیه آنها برابر با ۶۰۰۰۰=۱۰۰*۶۰۰ گرم وزن نهایی آنها نیز ۶۵۰ کیلوگرم می باشد. بنابراین وزن خالص محصول برابر با ۵۰۰=۶۰-۵۶۰ کیلوگرم است. باید توجه داشت که در پرورش نیمه متراکم به ماهیان جنبی یا ثانویه غذا داده نمی شود.

وزن نهایی ماهیان مذکور نیز بدین صورت در نظر گرفته می شود :
۱.کپور معمولی ۱۰۰۰-۱۲۰۰ گرم
۲.سرگنده ۱۲۰۰-۱۴۰۰ گرم
۳.علفخوار ۸۰۰-۱۲۰۰ گرم

۴.کپور نقره ای ۸۰۰-۱۰۰۰ گرم

ماهی کپور نقره ای بعنوان ماهی اصلی
در این روش از ماهی کپور فقط برای به هم زدن گل کف استخرو گل آلود نمودن آب یا همیاری آن دراستخر استفاده می شود. میزان کود لازم برای فصل پرورش محاسبه و به تعداد هفته های موجود در فصل پرورش تقسیم می شود. کود دهی هر هفته انجام می پذیرد.اگر در طول فصل پرورش در هر هکتار از استخر ۳۰۰-۵۰۰ قطعه اردک را پرورش دهیم نیازی به کود دهی نیست.

در پایان فصل پرورش ماهیان به اوزان زیر خواهند بود:
کپور نقره ای ۱-۲/۱ کیلوگرم
کپور معمولی ۸/۰ – ۱ کیلوگرم
کپور علفخوار ۲/۱ کیلوگرم
کپور سر گنده ۱-۴/۱ کیلوگرم

به نظر میرسد با توجه به شرایط فیزیکی و شیمیایی منابع آبی این مزرعه از روش اول یعنی گونه کپور معمولی به عنوان گونه اصلی از توجیه اقتصادی بیشتری برخوردار می باشد. به طور کلی سر دسته ماهیان پرورشی گرمابی ، کپور ماهیان هستند. آنها بزرگترین خوانواده ماهیان آب شیرین هستند. ۹۰ درصد ماهیان آب شیرین متعلق به این خانواده اند که ۲۰۰ جنس دارند.