اصول پرورش ماهی در سد های خاکی و بتنی

مقدمه:

جمعیت رو به رشد جهان،انسان را به روی آوردن به منابع جدید تامین پروتئین مورد نیاز خود سوق داده است.کمبود مواد غذایی پروتینی، بخصوص پروتئین حیوانی ازمواردی است که مورد توجه قرارگرفته و با توجه به ثابت بودن نسبی پتانسیل های تولید گوشت قرمز و مرغ، تولیدگوشت ماهی در دستور کار اغلب کشورها قرارگرفته است.

درسالهای اخیر احداث سدهای خاکی و بتنی درکشور وبخصوص درشهرستان میانه روند رو به رشدی داشته و پتانسیل عظیمی جهت تولید ماهی ایجاد گردیده است که با هزینه کمی می توان از آن به عنوان منابع تامین پروتئین مورد نیاز منطقه استفاده کرد که مزایایی به شرح زیر خواهد داشت:
1- تولیدپروتئین مرغوب ماهی.
2- افزایش سلامت جامعه به تبع افزایش تولید ومصرف ماهی.
3- ترویج فرهنگ مصرف ماهی بخصوص درمناطق روستائی ومحروم.
4- دسترسی آسان مردم به ماهی تازه وسالم دراغلب فصول سال.
5- اشتغال زائی مستقیم وغیرمستقیم.
6- ازبین بردن حشرات وموجودات مزاحم وبیماری زای آبها به دلیل تغذیه ماهی ازآنها.
7- پرنمودن اوغات فراغت جوانان باترویج فرهنگ ماهیگیری ورزشی.

وضعیت سدها جهت پرورش ماهی:
سدهای خاکی وبتنی جهت ذخیره آب برای اهداف کشاورزی وبعضا تامین برق وآب شرب احداث می شود ومنابع آبگیری آنها عمدتا رودخانه های فصلی وچشمه ها می باشد.وسعت آنها ازچندهکتارتاچندصدهکتار بوده وعمق ازچندمتر تاده ها مترمتغییر است.این منابع آبی درفصول پرآب زمستان واوایل بهار آبگیری شده وددرتابستان وپاییز آب آن مورداستفاده قرارمی گیرد،بنابراین دارای وسعت ،عمق وخصوصیات فیزیکی وشیمیائی بسیارمتغییردرطول سال می باشد.

خروجی آب سدها درموقع استفاده ازکف بوده و به همین خاطر آب کم اکسیژن ،راکدوسردکف درطول بهره برداری خارج می شودکه ازمهمترین مزایای سدها محسوب می شود.
بدلیل عدم پایداری آب درسدها معمولا آب آنها کم تولید ویا باتولید متوسط بوده ودرصورت عدم کوددهی وغذادهی تولیدماهی آنها بین 150 تا250 کیلو گرم درهکتارخواهد بود،ولی با تمهیداتی می توان درسدهایی که دارای حجم مرده به اندازه کافی باشدتولیدمقرون به صرفه وپایدارایجاد نمود.

پیش نیازهای پرورش ماهی در سدهای خاکی و بتنی

از نیازهای اساسی قبل از هرگونه اقدام به پرورش ماهی دراین نوع منابع آبی،داشتن اطلاعاتی به شرح زیر از وضعیت منبع می باشد:
1- وسعت حداقل وحداکثردریاچه سد.
2- عمق متوسط حداکثر وحداقل سد.
3- ارتفاع سدازسطح دریا ومتوسط درجه حرارت عمق های مختلف سد درطول ماههای سال.
4- اکسیژن ودی اکسید کربن محلول درآب عمق های مختلف درطول ماههای سال.
5- برخی فاکتورهای شیمیایی آب نظیرنیترات ،نیتریت ،سولفات.شوری و…
6- موجودات آبزی بخصوص ماهیان موجود.
7- متوسط شفافیت آب درطول سال.
8- توپوگرافی کف دریاچه سد.

بادردست داشتن اطلاعات ذکر شده میتوان درموردنحوه مدیریت،مقدار ونوع ماهی پرورشی ،نحوه کوددهی وغذادهی وصیدماهیان تصمیم گیری کرد.

نظام بهره برداری از سد های خاکی و بتنی:
این نوع سدها به دلیل هزینه احداث بسیار بالا معمولا توسط بودجه های دولتی ومشارکت مردمی احداث وبعدازاتمام عملیات ساختمانی وآبگیری،اجاره سد جهت اهداف آبزی پروری بامعرفی شیلات(باضوابط خاص)وشرکت درمزایده سازمان آب صورت می گیرد.متقاضی اجاره سد،بعدازاعلام مزایده ازطرف سازمان آب جهت دریافت معرفی نامه به شیلات مراجعه ودرصورت داشتن شرایط لازم بعدازاخذمعرفی درمزایده شرکت می کندودرصورت برنده شدن، قرداداجاره سد از سازمان آب دریافت وجهت اخذ پروانه بهره برداری به شیلات مراجعه می کند.

ماهی دار نمودن سد:
باتوجه به اینکه شرایط آب و وسعت سدهای خاکی مانند مزارع پرورش ماهیان گرمابی نیست برنامه ماهی دارکردن متفاوت بوده و رشد و بازماندگی ماهیان نیز مانند مزارع نخواهد بود. بچه ماهیان معمولا در اوزان 10تا30گرم به سدها معرفی و در پایان سال دوم پرورش حدود50% آنها به وزن بازاری می رسند ، بنابراین در اینگونه منابع برای تولیدمستمرسالانه لازم است برنامه مناسبی جهت برداشت سالانه و ماهی دارکردن هر ساله تدوین نمود.

براساس میزان غذادهی و کودهی بهترین حالت 1000قطعه بچه ماهی به ازاء هر هکتار سطح مفید دریاچه سد میباشد و مناسبترین سایز بچه ماهی با در نظرگرفتن قیمت بچه ماهی و هزینه حمل ونقل 10تا30گرم است. در دریاچه سدها به دلیل عمق و وسعت زیاد و دمای به نسبه کمتر معمولا تولید زئوپلانگتون بیشتر از مزارع بوده و پیشنهاد می گردد ماهی بیگ هد با درصد بالاتری نسبت به مزارع معرفی شود.

در دریاچه هایی با تولید گیاهان آبزی کمتر و امکان تغذیه دستی کم ترکیب بچه ماهی به شرح زیر پیشنهاد می شود:
25% بیگ هد – 55% فیتوفاگ – 15% کپور 5% آمور
دردریاچه هایی باامکان تغذیه دستی زیادترکیب زیرپیشنهادمی شود:
15% بیگ هد – 50% فیتوفاگ – 25% کپور – 10% آمور

بهترین زمان ماهی دار نمودن دریاچه سد:
براساس تجربیات چندین ساله ، بهترین زمان ماهیدار نمودن منابع آبی که دارای حجم آب مناسبی درآخردوره مصرف آب می باشد اوایل فصل پاییزاست.دراین زمان هم قیمت بچه ماهی بدلیل عدم زمستان گذرانی پایین بوده وهم کیفیت آن به علت تغذیه خوب درتابستان بالاتر است.

بچه ماهیان معرفی شده چندماه اول پاییز راتغذیه کرده وبا شرایط سد خودرا تطبیق داده وزمستان را با کمترین تلفات طی خواهدکرد و درشروع فصل پرورش درسال بعدی به وزن مناسبی می رسند.اگر در پاییزآب مناسبی در سد نبود بایستی معرفی بچه ماهی دراوایل فصل بهارصورت گیردو هر روز تاخیر در ماهی دارکردن سد به ضرر پرورش دهنده خواهد بود.

مشکلات ماهیان بومی و هرز در سدها:
با آبگیری سدها ازرودخانه های فصلی ودائمی معمولاماهیان بومی رودخانه ها نظیرسیاه ماهی، کیلکای رودخانه ای، و برخی گونه ها وارداتی به همراه ماهیان پرورشی مانند همی گالچر،پاروا،کاراس وارد دریاچه سد شده وبه دلیل ایجاد شرایط مناسب به شدت شروع به تکثیرمی کنند.برخی گونه ها نیز مانند ماهی قرمز توسط مردم به دریاچه منتقل می شوند.

ماهیان هرز به دلیل خصوصیات زیر در کار پرورش ماهی موجب ایجاد مشکلات وکاهش تولیدمی شوند:
1-تکثیر بیش ازحد واستفاده ازغذای ماهیان پرورشی.
2-غیرقابل استفاده بوده وارزش اقتصادی ندارند.
3-باعث افت شدید راندمان تولید می شوند.
4-بیماریها را منتقل می کنند.
5-در غذادهی به ماهی کپور مشکلات زیادی ایجاد می کنند.

راهکارهای مبارزه با ماهیان هرز:
1-افزایش آگاهی مردم و جلوگیری از رهاسازی ماهیان قرمز به سدها.
2-معرفی بچه ماهی سوف:
ماهی سوف جزء ماهیان درنده بوده ودردریاچه سدها به خوبی تکثیرمی کند.معرفی سوف به دریاچه سدهای بزرگ که امکان کنترل آن وجودندارد،بدلیل خوی درندگی وتغذیه ازماهیان پرورشی وامکان تکثیرطبیعی خطرناک بوده ومشکلات زیادی ایجاد می کند.با معرفی این ماهی به سدبایستی انتقال بچه ماهی پرورشی دروزن بالای 50گرم صورت گیرد.

3-معرفی فیل ماهی :این گونه ازماهیان باارزش اقتصادی بالا بوده وازماهیان باریک وریز(ماهیان هرز)به خوبی تغذیه می کندوماهی مناسبی برای این هدف می باشد،ولی تهیه بچه ماهی آن مشکل بوده وقیمت بالایی دارد.

4-معرفی ماهی ماش:
این گونه جزء ماهیان مناسب برای کنترل ماهیان هرز بوده وارزش اقتصادی خوبی دارد.این ماهی فقط ازماهیان کوچک وباریک(ماهیان هرز)تغذیه می کندولی درشرایط فعلی بدلیل عدم تکثیر مصنوعی ووجودنداشتن شرایط تکثیرطبیعی دراغلب سدها امکان تهیه بچه ماهی آن مشکل است.

5-ماهی قزل آلا:
دردوسال اخیر درشهرستان میانه تجربه خوبی ازرهاسازی ماهی قزل آلای رنگین کمان به همراه ماهیان پرورشی گرم آبی درسدهای خاکی بدست آمده است.بیشترسدها شرایط مناسبی جهت پرورش قزل آلادارند.درتابستان باگرم شدن لایه های سطحی آب دمای لایه های پایین کمتر از20درجه بوده ودرزمستان بایخ زدن سطح دریاچه وآغاز آبگیری سدها اکسیژن محلول درآب درحد مناسبی بوده وقزل آلا به خوبی شرایط راتحمل کرده وحتی رشد خوبی بدون غذادهی وباتغذیه ازماهیان هرزازخودنشان دادند.

درنمونه برداریهای متعددی که انجام گرفت،قزل آلافقط ازماهیان هرز بخصوص کلیکای رودخانه ای وهمی کالچر تغذیه نموده بودندوبچه ماهیان 70 گرمی رهاسازی شده درآذرماه درآخراردیبهشت به وزن 300تا400گرم رسیدند.
جهت رهاسازی ماهی قزل آلا درسدها بهترین وزن 50تا70 گرم بوده وبهتراست ازبچه ماهی قزل آلای ایرانی که مقاومت بیشتری به شرایط نامناسب دارنداستفاده شود.تراکم رهاسازی 200تا500 قطعه به ازاء هرهکتارسطح مفیددریاچه وبسته به تراکم ماهیان هرزپیشنهاد می گردد.

رها سازی ماهی قزل آلا درسدها علاوه براینکه سودبیشتری ازبابت تولید گوشت آن عاید پرورش دهنده می نماید،این ماهی باکنترل ماهیان هرز باعث افزایش چشمگیر رشدوتولیدماهیان گرم آبی می شود.مدفوع قزل آلانیز باعث باروری آب شده وبه عنوان غذای ماهی کپور نیز مورداستفاده قرارمی گیرد.لازم بذکراست درصورت رهاسازی قزل آلادرسدبایستی مقدارکوددهی کمترودرفصل پاییزازکوددامی استفاده نکرد.

اصول کوددهی درسدها:
نحوه کوددهی وبارورسازی آب درسدها به علت عمق وحجم زیاد آب وتغیرات زیادآن درطول سال بامزارع پرورش ماهیان گرم آبی تفاوت اساسی داردونرم خاصی برای آن نمی توان تعریف کردوپرورش دهنده بایستی باتجربه شخصی وثبت اطلاعات درسالهای اول پرورش به نحوه کودهی برسد.

کودهای مورداستفاده به دو نوع شمیایی وآلی تقسیم می شود:
کودهای آلی شامل کود گاوی ومرغی می باشد.اثراین نوع کودها درباروری آب دیرتر ازکودهای شیمیایی ظاهرشده ولی تداوم بیشتری دارند و بدلیل افزایش تولید زئوپلانکتون و فیتوپلانکتون و باکتریهای مفید در افزایش تولید ماهی تاثیر زیادی دارند.
میزان مصرف کودهای آلی(کود گاوی) به ازاء هر هکتار سطح مفید دریاچه سد حدودا 1تا2تن درآبهای غنی و3تا4تن در آبهایی با غنای کمتر می باشد و درصورت استفاده ازکود مرغی نصف این میزان مورد استفاده قرارمی گیرد.

نحوه مصرف کودهای آلی:
قسمتی ازکودآلی را بصورت کود پایه در اواخر پاییز و قبل ازشروع آبگیری در بخشهایی ازسد که آب آن مصرف وخشک شده است (1تن به ازاء هرهکتارزمین )پاشیده وتوسط پنجه گاز شخم سطحی زده می شود.بعداز آبگیری کامل سدوباگرم شدن آب در اواخر فروردین ماه کودآلی را در بشکه های آب حل کرده و بصورت هرچندروزیک بار به آب سداضافه می نمایند.

میزان کوددهی بایستی توسط اندازی گیری شفافیت آب با سشی دیسک تنظیم نمود و عمق قابل روئیت آن را با کودهی حدودا 40سانتیمترتنظیم کرد. توصیه می شود در سدهای بزرگ به علت عدم امکان کنترل مشکلات احتمالی از کوددهی بیش از حدخوداری نمائید. بیشترین کود حیوانی معمولا به علت وسعت و حجم زیاد آب درماه های اردیبهشت و خرداد ماه مورد استفاده قرار میگیرد.

کودهای شیمیایی:
الف-کودهای ازته
شامل نیترات آمونیوم واوره میباشد.این نوع کودها باعث رشدسریع فیتوپلانگتونها می شود. میزان مصرف آن درسدهاحدود250 تا300کیلوبه ازاء هرهکتارسطح مفید دریاچه درطول سال است.
ب- کودهای فسفاته
شامل فسفات آمونیوم ،سوپرفسفات وسوپرفسفات تریپل بوده ومیزان مصرف آن حدود125 تا150 کیلوگرم به ازاء هرهکتارسطح مفید دریاچه درطول سال است.

کودهای شیمیایی پس ازانحلال دریک مخزن به سطح آب درجهت بادپاشیده می شود.درماههای گرم سال درهرهفته بایستی 2تا3بار عملیات کودپاشی انجام گیردوشفافیت آب کنترل شود.لازم بذکر است اعدادفوق حدودی بوده وجهت اطلاعات اولیه ازحدودمیزان مصرف کودشیمیایی ذکرشده است وپرورش دهنده بایستی باکنترل شفافیت آب نسبت به تعیین میزان کوددهی اقدام نماید.

بهترین زمان شروع کوددهی شیمایی زمانی است که سطح آب به اندازه کافی گرم شده و لایه بندی حرارتی تشکیل شده باشد.دراین صورت کود داده شده در لایه های سطحی آب گردش نموده وشکوفائی پلانگتونی بهتر و در مصرف کود صرفه جوئی خواهدشد.

مثالی ازنرم کودهی دریکی ازسدهای شهرستان میانه:
سطح دریاچه سددربیشترین اندازه=40هکتار
سطح دریاچه درکمتیرین اندازه=10هکتار
عمق متوسط=5/4متر
سطح مفیدسد=25هکتار
تولید=20تن درسال
کودگاوی مورداستفاده درسال=40تن
کودمرغی مورداستفاده درسال=5تن
کوداوره مورداستفاده درسال=6تن
کودفسفاته مورداستفاده درسال=5/2تن

غذادهی به ماهیان پرورشی:
غذادهی درسدها به علت وجودماهیان هرزوتکثیر سریع آنهادرمواردی ممکن است مقرون به صرفه نباشد.ماهیان هرزبه شدت ازغذای ماهیان پرورشی تغذیه وبسرعت تکثیرمی یابندبنابراین غذادهی بایستی با کنترل ماهیان هرزصورت گیردوترکیب ونوع غذای کپوربایستی طوری باشدکه علاوه برارزان قیمت بودن به صورت پلت باپایداری زیادتولید شودتاماهی کپورفرصت استفاده ازآن راداشته باشد.بهتراست غذادهی همیشه ازمحل خاص وزمان معیین صورت گیردتاماهیان به آن قسمت عادت کرده وقبل ازمصرف غذاتوسط ماهیان هرز،مورداستفاده کپورقرارگیرد.

الف:غذادهی به ماهی کپور:
مقدارغذایی که درطی روزبرای تامین نیازغذایی به کپورداده می شودوابستگی زیادی به دوعامل بیومس کپور موجود ومیزان تولیدات طبیعی دریاچه دارد.به علت اینکه معمولادرسدها حدود50%غذای کپورازمنابع وتولیدات طبیعی آب تامین می شود،کیفیت وبالانس نمودن جیره غذایی به اندازه استخرهای پرورش ماهی اهمیت نداردوتولیدغذای ارزان قیمت نتیجه مطلوبی دارد.

فرمول پیشنهادی غذای کپور:
1- پودرضایعات کشتارگاهی مرغ یاگوشت یامخلوطی ازآنها35%تا40%
2- سبوس گندم وبرنج 35%تا40%
3- آردگندم نامرغوب یاضایعات کاخانه آردسازی15%
4- پودرخون 5%
5- پرمیکس ویتامین وموادمعدنی 2%
6- خاک رس خالص برای ایجادچسبندگی 5%
بهتراست جهت غذادهی ازظروف پلاستیکی وبه تعدادحداقل 15 عدددرفواصل 20متری برای یک سدحدود30هکتاری مورداستفاده قرارگیرد.

محاسبه میزان غذادهی به کپور:
محاسبه میزان غذادهی به علت نامشخص نبودن بیومس ماهی ممکن نیست ولی باکنترل ظروف غذادهی میتوان تاحدودی میزان آن رامحاسبه کرد. اگر غذای داده شده بلافاصله خورده می شودمقدارغذاراافزایش داده ودرصورتی که باقیمانده غذا خورده نشود مقدارآن راگاهش می دهند.
معمولا درسدها برای تولید هرکیلو گرم ماهی کپوربافرض تامین 50%غذا ازتولیدات طبیعی 1کیلو گرم ازغذای فوق که ضریب تبدل حدود2داردمورداستفاده قرارمی گیرد.

تغذیه ماهی آمور:
دردریاچه هایی باتولید کم گیاهان آبزی بهتراست ازعلوفه دستی شامل یونجه،شبدر، ساقه سرگوم وذرت علوفه ایی ضایعات میوه وصیفیجات برای تغذیه ماهی آموراستفاده کرد.برای جلوگیری ازپخش شدن علوفه لازم است چندعددچهارچوب به ابعاد 1در5/1متردرست نموده ودرداخل آب مهاروعلوفه راداخل آن ریخت.

صیدماهیان پرورشی:
درمنابع آبی بزرگ مانندسدهای خاکی وبتنی نحوه صید بامزارع پرورش ماهی تفاوت دارد.دراین نوع آبها به دلیل وسعت وعمق زیادعملیات صیدبسیاردشوارووقت گیر است مقدارصید نیزغیر قابل پیش بینی است.قبل ازشروع به صیدابتدابایستی بازاریابی صورت گیردومقدمات کارنظیر خودرو حمل ونقل ماهی ،یخ ،جعبه های حمل ماهی و…پیش بینی شود.

روشهای صید در منابع آبی بزرگ:

الف – صید با تور گوشگیر یا دامکستر
شماره صحیح چشمه های تورگوشگیر درصید ماهی باوزن وطول موردنظر بسیارمهم است.جهت تعیین شماره تور ابتداطول ماهی موردنظرراتعیین وسپس ازفرمول زیراندازه چشمه(گره به گره مجاور به میلیمتر)a ازفرمول a=k*L. محاسبه می شود.
L= طول ماهی به میلیمتر
K= ضریب ثابت(برای ماهی کپور،بیگ هدوفیتوفاگ2/0برای ماهی آمور،سوف سیاه ماهی وقزل آلا1/0)

کلفتی ونرمی نخ تورنیزبسیارمهم است هرچه نخ نرمتر ونازکتر باشدمیزان صیدبیشترخواهدبودولی مقاومت آن نسبت به پاره گی کمترخواهدشد.رنگ تورنیزبهتراست هماهنگ بارنگ آب (آّبی روشن تاسبزرنگ) باشد.
دراین روش صید بایستی صیاد با این نکته واقف باشد که ماهیان درمقابل خطر هوش فوق العاده ای ازخودنشان می دهندوهنگام برخوردباتور واحساس خطردرنقطه مقابل سد وبخصوص درمناطق عمیق تجمع کرده وحرکت نمی کنند،بنابراین لازم است وقتی درقسمتی ازسدنسبت به تورریزی اقدام شد،درنقاط مختلف سدومحل های تجمع احتمالی ماهیان تورهای دیگردراعماق مختلف قراردادتاماهیان وحشت کرده وبه طرف تورهای دیگرمتواری شوند.همچنین می توان به صورت حلقه وار تورریزی کردوباقایق حلقه راکم کم تنگ نمود.

ب – تورپره
استفاده ازتورپره درسدهایی امکان پذیراست که عمق کمی داشته وموانع زیرآبی نظیر سنگهای بزرگ وچاله های عمیق درکف وجودنداشته باشد.دربرخی ازسدها هم که قسمتهایی ازآن عمق کم وصاف داردمی توان بااین روش ماهیان راصید نمود.برای صیدبااین روش،ابتدابهتراست بانصب تورهای گوشگیر درنقاط عمیق ماهیان رابه سمت دیگر متواری نمودوسپس به آرامی به دورگله های ماهی باقایق تورپره کشید.
برخی ازپرورش دهندگان جهت صیدماهی باصیادان حرفه ای قراردادمی بندندکه دراین صورت حدود25تا30%کل صیدراصیادان برمی دارند.