ارزشمندترین محصول شیلاتی جهان و دغدغه محیط‌زیستی‌ها

ارزش‌های بالای اقتصادی ماهیان خاویاری، آن‌ها را به یکی از مهم‌ترین اهرم‌های صنعت شیلات بدل کرده است. این ماهیان ارزشمند و خاص در عین حال واجد ارزش‌های زیست‌‌محیطی بسیاری هم هستند.

مطالعات اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (آی‌یو‌سی‌ان) حاکی از آن است که بیشتر گونه‌های ارزشمند ماهیان خاویاری در سراشیبی تند انقراض قرار گرفته‌اند. در این مقاله به بررسی وضعیت ماهیان خاویاری و اهمیت زیستی آن‌ها خواهیم پرداخت.

آیا ماهیان خاویاری فسیل زنده هستند؟
ماهیان خاویاری (Sturgeon) به دلیل سابقه حضور چند صد میلیون ساله در روی کره زمین، بیشتر به‌عنوان «فسیل زنده» در طبیعت شناخته می‌شوند. با وجود این بعضی از زیست‌شناسان معتقدند که تعبیر «فسیل زنده» چندان دقیق نیست؛ چراکه این ماهیان از نظر اندازه و طول بدن دستخوش تغییر شده‌اند.

در ماه ژوئن سال ۲۰۱۳، مقاله‌ای در Science Daily کار شد که در آن به موضوع ماهیان خاویاری و فسیل‌های زنده پرداخته شده است. این مقاله که براساس مطالعات محققان دانشگاه میشیگان نوشته شده، به این نکته اشاره دارد که باوجود باور عمومی، تعبیر فسیل زنده برای ماهیان خاویاری صحیح نیست.

عموم معتقدند ماهیان خاویاری طی میلیون‌ها سال هیچ تغییری نکرده‌اند اما تحقیقات نشان می‌دهد که آن‌ها دست‌کم در یک مورد خیلی مهم تغییر کرده‌اند و آن هم تغییر اندازه‌های بدن‌شان در گذر زمان است. همین تغییر به ظاهر ساده است که عکس باورهای پیشین را تایید می‌کند و به این نتیجه می‌رسد که ماهیان خاویاری اتفاقا جزو آن گروه از ماهیانی هستند که در گذر زمان به سرعت تغییر کرده‌اند.

ماهیان خاویاری و عصر ژوراسیک
ماهیان خاویاری، عضو خانواده‌تاس‌ماهیان (Acipenseridae) هستند و قدمت حضورشان در روی کره زمین به دوره زمین‌شناسی ژوراسیک یعنی ۲۴۵ تا ۲۰۸ سال پیش و دوره‌ای برمی‌گردد که در آن مهره‌داران از ماهیان گرفته تا دایناسورها به وفور یافت می‌شدند.

ماهیان خاویاری (Sturgeon) در اصل یک نوع از ماهیان استخوانی با بدن‌های کشیده دوکی شکل هستند که پنج ردیف جانبی صفحات زرهی به نام اسکوتز (Scutes) دارند. اسکوتز یک صفحه خارجی استخوانی است که روی آن را شاخک‌هایی گرفته است. اسکوتز به صورت پوسته لاک‌پشت‌ها، پوست کروکودیل‌ها و پای پرندگان هم قابل مشاهده است اما در ماهیان خاویاری به نوعی منحصربه‌فردتر است. اسکلت ماهیان استخوانی تقریبا به صورت کامل از جنس غضروف (Cartilaginous) است و این در حالی است که اجداد ماهیان خاویاری در گذشته اسکلت‌هایی استخوانی داشته‌اند.

ماهیان خاویاری در ایران
به صورت طبیعی، پنج‌گونه بومی از ماهیان خاویاری در دریاچه خزر زیست می‌کنند. هرکدام از این پنج گونه در نواحی خاصی از سواحل ایران مشاهده یا بعضا صید شده‌اند اما به غیر از این پنج‌گونه بومی، یک گونه دیگر نیز در آب‌های شیرین شمال دریای خزر (رودخانه ولگا) زیست می‌کند که این مورد تعداد ماهیان خاویاری حوضه دریاچه خزر را به شش گونه ارتقا می‌دهد.

با وجود این موضوع پرورش ماهیان خاویاری بحثی کاملا مجزاست؛ چرا که در بحث پرورش ماهیان خاویاری گونه‌های بیشتری مطرح می‌شوند. سال‌هاست که گونه‌های غیربومی از کشورهای دیگر به ایران وارد شده و کارشناسان شیلات در حال پرورش آن‌ها صرفا در مزارع آبزی‌پروری هستند.
از گونه‌های شاخص غیربومی که در کشور ما پرورش داده می‌شوند، می‌توان به ماهی بستر، تاس ماهی سیبری، ماهی استرلیاد و تعدادی از ماهیان خاویاری هیبرید اشاره کرد.

پرورش ماهیان خاویاری
پرورش ماهیان خاویاری، نظر به منافع اقتصادی کلان (ارزش خاویار و گوشت آن) در سطح جهان از اهمیت بسزایی برخوردار است. این منفعت اقتصادی، طرح‌های حفاظتی و تحقیقاتی گوناگونی از جمله حتی در مناطق کویری کشور ما را هم پشتیبانی کرده است.
یک نمونه از این طرح‌ها در مرکز تحقیقات ملی آبزیان آب‌های شور واقع در منطقه کویری مرکزی ایران (یزد) اجرایی شده است. یکی دیگر از فعالیت‌های تحقیقاتی در این عرصه در انستیتو تحقیقات ماهیان خاویاری دکتر دادمان از موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور دنبال شده است. البته طرح‌های بسیار دیگری هم بوده‌اند که در این نوشتار به آن‌ها اشاره نشده است.

از آن‌جا که ماهیان خاویاری ویژگی‌های خاص و مهم‌تر از همه خصوصیات بیولوژیک منحصربه‌فردی دارند. بنابراین استخرهای لازم جهت پرورش، مولدسازی یا تکثیر آن‌ها نیز باید واجد زیرساخت‌های به خصوصی باشد تا امکان شبیه‌سازی شرایط طبیعی مهیا شود. برخلاف باور عمومی از اندازه و جثه بزرگ این آبزیان، آن‌ها حساسیت‌های ویژه و زیادی نسبت به میزان اکسیژن، کیفیت آب، مقدار جریان آب و نوع خوراک‌شان دارند و به همین دلیل است که در شرایط ایجاد فضاهای مصنوعی تولید و تکثیر باید همه این حداقل‌ها لحاظ شود.

به‌عنوان مثال گونه موسوم به بلوگا یا فیل ماهی حساسیت‌هایی خاص دارد. به‌ویژه جنس ماده آن که مراحل بلوغ را طی و در مراحل نهایی رسیدگی تخمک‌ها قرار می‌گیرد، موجودی بسیار حساس است. نوسانات فاکتورهای محیطی و شرایط آب درمورد این گونه ‌باید به دقت کنترل شود و کاملا تحت نظارت و توجه باشد که البته این نظارت توسط کارشناسان و تکنسین‌های حرفه‌ای کارآزموده انجام می‌گیرد.
ماهيان خاوياری هچون سایر گونه‌های جانوری، شرايط زيستی خاص خود را دارند. هرگونه جانوری، يک رشد طبيعی دارد که به آن حداکثر رشد ذاتی گفته می‌شود و به فیزیولوژی گونه‌ها ارتباط پیدا می‌کند. به‌عنوان مثال اگر يک ماهی خاوياری هر بار بين 200 تا 300 هزار تخم توليد کند، با هيچ شرايطی نمی‌توان تعداد تخم آن را به يک ميليون رساند.

از سوی دیگر بيش‌تر ماهيان مولد خاویاری موجود، در رده ماهيان مولد مناسب نيستند. ماهی مولد باید توان مهاجرت به رودخانه را داشته باشد؛ حال آن‌که سدسازی و کمبود آب رودخانه‌های طبيعی، مشکل اصلی بقای ماهيان خاویاری در طبیعت است. در ایران کارهای تحقیقاتی بسیار خوبی روی ماهیان خاویاری انجام شده اما متاسفانه هنوز يک جيره غذايی پیدا نشده است که برای همه ماهيان خاوياری مناسب باشد.

ارزش‌های حفاظتی
اتحادیه جهانی حفاظت (آی‌یو‌سی‌ان)، ماهیان خاویاری را که متعلق به قدیمی‌ترین خانواده از ماهیان هستند و در سراسر دنیا شناخته شده‌اند، به‌عنوان در معرض خطرترین گروه از حیوانات در کل دنیا معرفی کرده است. تاکنون ۲۷ گونه از ماهیان خاویاری در فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت جای گرفته‌اند و این در حالی است که از این تعداد حدود ۶۳ درصد در رده به شدت در معرض خطر و چهار گونه از ماهیان خاویاری هم در حال حاضر در رده منقرض شده قرار دارند.

فیل ماهی (Beluga sturgeon)، بزرگ‌ترین و ارزشمندترین گونه خاویاری در دریای کاسپین است که از نظر رده‌بندی حفاظتی به‌عنوان یک گونه به‌شدت در معرض خطر شناخته شده است. خاویار سیاه آن را گاهی مروارید سیاه هم می‌نامند و محصول بسیار ارزشمندی است بخصوص این‌که این نوع خاویار از حیث اندازه و بازارپسندی به نوعی در صدر تاس‌ماهیان جهان قرار دارد. قیمت خاویار بلوگا گاه بالغ بر ۱۰ هزار دلار به ازای هر کیلوگرم است. از آن‌جا که خاویار این گونه به‌عنوان بهترین خاویار در کل دنیا شناخته شده، بنابراین برداشت بی‌رویه غیرقانونی بسیاری هم از جمعیت آن در ظرف سال‌های گذشته صورت گرفته است.

گوشت فیل ماهی علاوه بر سلامت باید از نظر طعم و مزه هم مقبولیت داشته باشد که در این مورد شرایط پرورش و تغذیه عامل مهمی است. همچنین دوره کوتاه رسیدگی، حجم خاویار استحصالی، میزان چربی در بدن خاویار ماده، کیفیت و کمیت، رنگ، اندازه و ترکیب خاویار، شرایط استحصال و نگهداری از نظر روش و رعایت شرایط بهداشتی همگی از اهمیت زیادی برخوردار هستند. يکی از مشکلات ماهیان خاویاری، غذاگيری سخت در آن‌هاست که البته درمورد فيل ماهی اين مشکل نسبت به ديگران کمتر است.

دیگر گونه‌های ماهیان خاویاری دریاچه خزر (خاویار روسی، استلیت Stellate، خاویار پارسی Persian و گونه موسوم به Ship Sturgeon) هم از نظر جمعیتی در حال کاهش هستند و علت این امر را اتحادیه جهانی حفاظت صید بی‌رویه و تخریب زیستگاه عنوان می‌کند.

اما علاوه بر گونه‌های خاویاری که در دریاچه خزر زیست می‌کنند، وضعیت ماهیان خاویاری در سایر مناطق آسیا و اروپا هم ارزیابی شده است. براساس داده‌های اتحادیه جهانی حفاظت (آی‌یو‌سی‌ان)، خاویار باله پارویی شمشیری چینی (Chinese Paddlefish, Psephurus gladius) یکی از گونه‌هایی است که در رده به‌شدت در معرض خطر جای دارد و بعید نیست که دیر یا زود برای همیشه منقرض شود.

کالوگا (Kaluga) یک نوع ماهی خاویاری است که آن را با نام خواهر بلوگا می‌شناسند، این گونه در آب‌های رودخانه آمور زیست می‌کند و متاسفانه همچنان بهره‌برداری بی‌رویه تجاری از آن انجام می‌شود. اتحادیه جهانی حفاظت (آی‌یو‌سی‌ان) این گونه را به همراه ماهی خاویاری آمور (Amur Sturgeon, Acipenser schrenckii) در رده به‌شدت در معرض خطر انقراض جای داده است.

این فهرست بلند بالا از ماهیان خاویاری در معرض خطر انقراض یادآور می‌شود که باوجود قوانین بازدارنده صید، ماهیان خاویاری همچنان در معرض خطرند و شاید دیگر در آینده نتوانیم آن‌ها را مشاهده کنیم.

آیا آیندگان هم ماهیان خاویاری را خواهند دید؟

ماهیان خاویاری می‌توانند بیش از ۱۰۰ سال عمر کنند اما این ماهی‌ها هرساله زادآوری نمی‌کنند. این به آن معناست که شاید سال‌ها طول بکشد تا آن‌ها بتوانند کاهش جمعیتی را که به هر دلیل متحمل شده‌اند، جبران کرده و جمعیت‌شان را مجدد احیا کنند. آن‌ها در عین این‌که به‌عنوان یکی از در معرض‌ خطرترین گونه‌های جانوری شناخته شده‌اند، ارزش‌های بسیار بالایی هم از منظر زیستی و اقتصادی دارند.

بسیاری از گونه‌های خاویار مهاجر هستند و سدسازی روی رودخانه‌ها در سراسر قاره اروپا، آسیا و آمریکای شمالی باعث شده آن‌ها عملا امکان دسترسی به بسیاری از زیستگاه‌های خاص زادآوری‌شان را از دست بدهند. دکتر محمد پورکاظمی، مسئول موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور و سرپرست گروه متخصصان ماهیان خاویاری در اتحادیه جهانی حفاظت در مقاله‌ای این‌طور می‌نویسد: «ماهیان خاویاری بعد از تغییرات چشمگیری که در ظرف بیش از ۲۵۰ میلیون سال متحمل شده‌اند، همچنان باقی مانده‌اند و اکنون فقط در برابر یک خطر جدی در معرض خطر انقراض قرار گرفته‌اند و آنهم مستقیما نتیجه فعالیت‌های انسانی است.

صید غیرقانونی، برداشت بی‌رویه، از بین بردن مسیرهای مهاجرتی و آلودگی‌ها از جمله مهم‌ترین دلایلی هستند که تقریبا همه ماهیان خاویاری را در سراسر دنیا به پرتگاه انقراض سوق داده‌اند.»